Trong cuốn sách của mình tác giả Sugahara, người đã tư vấn cho hàng vạn phụ huynh Nhật về cách xây dựng kỹ năng sống cho trẻ- đã đề cập đến rất nhiều cách hay để chamẹ dạy con mình tự lập và những kỹ năng sống cơ bản mà trẻ cần có. Ở bài note này mình xin được tóm tắt về cách làm thế nào để giúp trẻ có động lực để làm việc(yaruki), bởi theo mình đây là điều rất quan trọng nó quyết định yếu tố thành công của trẻ sau này. Còn những bài học khác mình sẽ tóm tắt vào dịp khác khi có thời gian.
Làm thế nào để xây dựng cho con tính tự giác và động lực làm việc xuất phát từ bên trong chứ không phải bằng yếu tố bên ngoài như khen ngợi, la mắng, khen thưởng…Mình xin được gọi mỗi yêu tố là một hạt giống trong tâm hồn trẻ.
Đó là: Hạt giống nảy mầm vì được khen ngợi, hạt giống nảy mầm vì bị la mắng, hạt giống nảy mầm vì được thưởng quà, và hạt giống nảy mầm bắt nguồn từ “hạnh phúc khi sống cho người khác”
1. Hạt giống nảy mầm vì được khen ngợi: Những cha mẹ nào lấy việc khen ngợi con làm động lực cơ bản khiến trẻ hành động, sẽ nuôi dưỡng bên trong trẻ hạt giống khen ngợi. Nghĩa là trẻ nào được nuôi dưỡng hạt giống này sẽ làm việc (nảy mầm) khi được cha mẹ khen ngợi.
2. Hạt giống nảy mầm vì bị la mắng: Có những cha mẹ nuôi dưỡng những hạt giống quát mắng. Những trẻ đó khi bị cha mẹ quát mắng thì mới làm việc (nảy mầm).
3. Hạt giống nảy mầm vì được thưởng quà: Còn có một hạt giống khác nữa để tạo động lực cho trẻ làm việc đó là khen thưởng. Khi trẻ giúp đỡ việc gì thì sẽ thưởng cho ít tiền tiêu vặt, hay cái bánh cái kẹo. Ít tiền tiêu hay cái bánh cái kẹo ấy giống như là phần thưởng cho kết quả của việc trẻ đã giúp đỡ cha mẹ. Nếu như ta sử dụng nó như là công cụ cho động cơ để trẻ hành động, thì kiểu gì trẻ cũng sẽ trở thành làm việc chỉ để nhận phần thưởng. Nghĩa là nếu không có phần thưởng trẻ sẽ không làm, hoặc là làm xong mà không có thưởng thì tức tối trong lòng.
3 hạt giống này thực chất đều là những hành vi tác động từ bên ngoài để tạo động lực cho trẻ hành động. Thế nhưng, động lực để trẻ làm việc lại không đến từ bên ngoài, mà nó cần phải xuất phát từ bên trong trẻ. Bằng nhiều cách ngay từ khi con còn nhỏ cha mẹ có thể gieo hạt mầm động lực được khơi gợi từ chính bên trong bản thân trẻ.
Có một câu chuyện của cô giáo lớp mầm non thế này:
M là một cậu bé ngoan, cậu thường xuyên giúp cô giáo nhặtrác trong phòng học hay là giúp cô dọn dẹp. Sẽ chẳng có vấn đề gì cả, tuy nhiên cách làm của cậu bé khiến cô phải để ý tới.
Ví dụ như, cậu bé sẽ nhặt rác ở những chỗ nào mà cô giáo đã nhìn qua, tức là cậu bé có chủ đích là theo dõi ánh mắt của cô nhìn vào đâu để chạy tới chỗ đó nhặt rác bỏ vào thùng. Sau đó cậu bé sẽ chạy tới chỗ cô giáo và nói với cô giáo đại ý như “ Cô ơi cô, cô thấy em giỏi đúng không?”. Hơn nữa việc làm này của cậu bé lại diễn ra thường xuyên. Cho đến giờ cô giáo luôn mỉm cười nói với cậu bé “Uh, M giỏi quá”, rồi cô thầm nghĩ trong đầu “có vẻ như có cái gì đó hơi khác lại ở cậu bé này”.
Chắc chắn là cha mẹ của M đã nuôi dạy cậu bằng những lời khen ngợi rồi. Đối với M, cậu tiếp nhận những lời khen của cha mẹ giống như là cách để cậu cảm nhận tình yêu thương của cha mẹ. Khi cậu làm một cái gì đó mà được cha mẹ khen ngợi, cũng đồng nghĩa với cậu cảm nhận được rằng mình đang được yêu thương và giá trị của bản thân đã được khẳng định.
Tiếp đến, khi muốn được an toàn, khi muốn cảm nhận được tình thương ấm áp của cha mẹcậu bé sẽ muốn cha mẹ khen ngợi mình bằng những lời khen “con giỏi quá” “con ngoan quá”. Khi ở lớp mẫu giáo, để thầy cô khen ngợi mình, cậu đã biết cách chú ý đến ánh mắt của cô đang nhìn về đâu để chạy tới đó nhặt rác bỏ vào thùng.
Đối với cha mẹ mà nói, bởi vì việc sử dụng những lời khen ngợi trẻ giống như là mộtphần thưởng có thể chi phối trẻ nên nó rất tiện lợi. Cũng là một câu khen ngợi “con rất ngoan”, nhưng mặt trái của nó là nó lại truyền tải đi một thông điệp với trẻ rằng “nếu con làm theo lời nói của cha mẹ, thì cha mẹ sẽ yêu thương con”. Khi muốn con cái nghe theo lời mình cha mẹ sẽ nói “con mẹ rất ngoan, lấy cho mẹ…”như là một phần thưởng dẫn dụ để trẻ nghe theo.
Nếu như sử dụng lời khen làm động cơ cho hành động, thì sẽ khiến trẻ trở nên chỉ muốnhành động để nhận được lời khen, khi không có ai khen ngợi thì không còn động lực cũng như hứng thú để làm. Hoặc là làm rồi mà chẳng nhận được một lời khen, trẻ sẽ hậm hực tự làm tổn thương mình, đánh mất động lực để tiến lên.
4. Hạt mầm tạo động lực ấy chính là “hạnh phúc vì bản thân đã giúp ích cho người khác”: Bằng việc nuôi dưỡng hạt giống làm động cơ này trẻ có thểgiữ được cái động lực làm việc suốt đời. Khi hành động xuất phát từ động lựcnày chúng ta sẽ cảm nhận được một cảm giác hạnh phúc thật trọn vẹn nhất.
Bởi vì Hạt giống nảy mầm bắt nguồn từ “hạnh phúc khi sống cho người khác” sẽ không bao giờ bị sâu.
Những bài học mà chúng ta vẫn thường dạy con trẻ cách cư xử ở nơi công cộng như là “nhường ghế cho người già” khi đi trên tàu xe, hay“giúp đỡ người hoạn nạn” chính là bắt nguồn từ nguyên tắc cơ bản của biết sống vì người khác.
Vậy thì nếu cha mẹ có thể dạy trẻ “hạnh phúc khi biết sống cho người khác”, sẽ không cần phải nói cho trẻ nghe nội dung những phép tắc ấy nữa, trẻ sẽ tự khắc hiểu được mình cần phải giúp đỡ người gặp khó khăn. Hạt giống biết sống cho người khác này sẽ là động lực cho trẻ hành động mà không hề có tác dụng phụ nào, lại là yếu tố cốt lõi của mọi quy tắc ứng xử.
Bản chất của con người xưa nay đó là luôn mong muốn mìnhlà người có ích với ai đó. Vì thế trẻ biết được nguyên tắc cơ bản của việc biết sống cho người khác, thì trẻ sẽ hành động chỉ là bởi nó đem đến niềm vui cho người khác, và bản thân mình cũng thấy vui mà không cần người khác phải báo đáp, không tìm kiếm sự báo đáp của người khác.
Vậy làm thế nào để gieo hạt giống ấy trong lòng trẻ?
Chỉ cần cha mẹ bắt đầu từ việc để trẻ giúp đỡ mình thì việc dạy trẻ bài học này không có gì khó khăn cả. Ví dụ khi trẻ được 2 tuổi trở đi, trẻ đã có thể làm rất nhiều việc nhỏ giúp đỡ được cho cha mẹ. Bắt đầu từ việc đơn giản như nhờ trẻ chạy đi lấy giùm cái rổ, bỏ cái tất bẩn vào túi giặt đồ, cho đến rất nhiều những việc lặt vặt trong nhà, hãy nhờ trẻ thật nhiều.
Nhưng cha mẹ hãy nhớ điều quan trọng là khi trẻ giúp đỡ cho cha mẹ việc gì thì đừng khen ngợi trẻ. Thayvì nói những câu “con mẹ giỏi quá” “con mẹ quả là người lớn”, thì cha mẹ hãy nói những lời cảm ơn với việc con đã làm giúp bằng cảm xúc vui sướng và chân thành với trẻ “ cảm ơn con”, “con đã giúp mẹ được rất nhiều việc”, “mẹ rất vui”, hay là “mama so happy”. Bởi vì khi trẻ giúp đỡ cha mẹ chúng rất muốncha mẹ cảm nhận gì về hành động ấy, và hãy nói cho chúng biết cảm xúc của mình. Chính vì thế cha mẹ càng nên truyền tải cụ thể từng việc làm của trẻ đã đem đến cho mình những niềm vui và lợi ích gì.
Những lời khen “con mẹ giỏi quá” “con mẹ quả là người lớn” không hề có ý xấu nhưng nó lại không cho trẻ biết được rằng việc làm của trẻ đã có những lợi ích tích cực như nào đối với cha mẹ, bởi nó không phải là những lời nói diễn tả cha mẹ cảm nhận như nào với việc làmcủa trẻ.
Ví dụ như khi trẻ đi lấy cho bố tờ báo buổi sáng, bố có thể xoa đầu trẻ cảm ơn “cảm ơn con, buổi sáng thức dậy con trai đã lấy báo cho bố đọc luôn rồi thật là thích”, hay là khi trẻ giúp mẹ sắp xếp cốc chén trong khay “cảm ơn con, mẹ bận quá nhưng may nhờ có con mà nhà mình có khay cốc chén thật gọn gàng”. Đó là những tình huống mà cha mẹ đã truyền tải cảm xúc rất cụ thể của mình với từng việc làm của trẻ.
Không nhất thiết lúc nàocũng phải nói một cách máy móc như thế với trẻ. Cha mẹ có thể tùy cơ ứng biến, ứng với mỗi tình huống và hoàn cảnh để nói cho trẻ biết cảm xúc của mình, thì việc làm ấy sẽ khiến trẻ cảm nhận được rằng những việc mình làm đã giúp ích cho cha mẹ. Nó sẽ giống như một ám thị ngầm để trẻ hiểu mình đang lớn lên, và mình có ích với cha mẹ như nào. Đối với con trẻ, cha mẹ có một giá trị tồn tại rất đặc biệt, gần như là tuyệt đối, trẻ yêu thương cha mẹ hơn bất cứ ai. Chính vì thế khi trẻ biết được rằng bản thân mình có ích với người mà mình yêu thương tuyệt đối ấy, thì nó sẽ là niềm vui hơn bất cứ điều gì, đồng thời trẻ sẽ cảm nhận được giá trị tồn tại của bản thân.
Việc sử dụng những từ ngữ diễn tả cảm xúc một cách phong phú cũng là cơ hội để cha mẹ đang dần dần gieo những hạt giống “hạnh phúc khi sống cho người khác” lớn dần lên trong tâm hồn trẻ.
Đây là câu chuyện của tác giả Sugahara mà tôi cũng thấy nó gần giống với câu chuyện của mình:
Khi tôi còn nhỏ mẹ tôi có trồng rau trên một khoảng đất rộng cả vài sào để dành cho gia đình ăn. Chủ nhật nào tôi cũng cùng mẹ ra vườn làm cỏ, tưới rau…và mẹ tôi cứ liên tục đưa ra các mục công việc khiến tôi không được nghỉ ngơi. Lúc ấy tôi đã hậm hực trong bụng, tụi bạn hàng xóm chẳng phải làm gì thế mà tại sao tôi lại cứ bị bắt phải làm vườn chứ. Mẹ tôi thường nói “những việc nhỏ nhặt như này mà giờ không biết làm thì lớn lên sẽ không làm được gì đâu”. Khi ấy tôi lẩm bẩm trong bụng “Lớn lên chẳng biết làm gì cũng chẳng sao…”. Nhưng thi thoảng mẹ tôi cũng nói những câu “Cảm ơn con đã giúp đỡ cho bố mẹ. Mẹ đã được nhờ công sức của con gái rồi”.
Khi ấy, trước khi mẹ kịp nói những việc tiếp theo là gì thì tôi đã bắt tay vào làm rất tích cực. Chính bởi vì tôi đã được công nhận là giúp ích được cho ba mẹ, việc tôi làm đã khiến cho ba mẹ thấy vui, và trong lòng tôi cũng thấy như nở hoa.
Có thể cha mẹ Việt mình thường ít dùng những từ cảm ơn, bày tỏ cảm xúc suy nghĩ của mình với con cái thì phải mà cứ mặc định con cái là phải như này như kia. Mặc dù trẻ con ai cũng thấy vui khi nhận được lời cảm ơn từ cha mẹ hay người lớn. Vì tự nhiên thấy mình đã lớn, đã làm được việc có ích cho cha mẹ.
Lời cuối:
Hy vọng bài note trên sẽ có ích với mọi người. Và thật vui nếu như tất cả cha mẹ đều biết cách nắm bắt trái tim con trẻ như trên.
Người dịch: Nguyễn Thị Thu
Trích từ Giáo dục sớm online – Cha mẹ tốt hơn người thầy tốt!